Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano I.c-e

KAPITULO I

Importansya kan Pinag-aadalan

            Saro sa nakakumbinse sa sako na gibuhon asin ipahayag an siring na tema iyo an pagbisto sa sadiri asin sa kapalibutan na sakuyang kinabibilangan bilang sarong Bikolano. Ako sarong katutubong Bikolano. Mawot ko na mabisto pa an sakuyang sadiring kinadakulaang kaisipan. Ini makatatabang tanganing matabangan an mga tawo, orog na an mga Bikolano na pahalagahan o analisahon an kamugtakan nin buhay ninda ngonyan. Ika ngani ni Moga,[1] “Another dimension of experience that lights up the value of human life is our sense of the past.”[2] An pag-adal na ini minapahayag man nin pasasalamat sa mga ninuno kan lahing Bikolano. An gibong ini pagpahiling nin utang na boot. An surat na ini naggugol man oras. Sosog igdi, an pagtaong oras pagtao man nin importansya orog pa an mga oras na bistohon pa sinda nin danay. An siring na akto dakulang marhay na pagpasalamat sa naiambag nindang pagka-yaon sa istorya kan pilosopiyang Bikolnon. Kun bako man siguro sa saindang kaisipan kaidto, an kaisipan ngonyan mayo pa giraray sa presenting estado kaini ngonyan. “My life is precious today because of what so many people have gone through in order to make it possible.”[3]

An pag-adal man na ini makakatabang sa mas hararom na pag-intindi sa lingwaheng Bikolnon na an kahulugan mayaman na gayo na minsan maski mga Bikolano ngonyan dai na aram kun ano an tunay na kahulugan nin huli sa pagpasipara kaini. Sa paaging ini, mapapayaman kan mga parabasang Bikolano an bokabularyo ninda manunungod sa lingwaheng sadiri. Sabi ngani ni Florentino Timbreza,"Ikaw mismo ang iyong kultura at ang iyong wika naman ang iyong sariling daigdig. Kaya, habang pinagyayaman mo ang iyong wika at kultura ay lalo namang nag-iibayo ang sarili mong pagkatao."[4] Alagad ginibo an suraton na ini bako lang para sa pansadiring karahayan kundi para man sa gabos na mga Bikolano asin man sa bilog na nasyon tanganing ipahiling na an Rehiyong Bikol igwa man nin natatanging kaisipan na maiaambag sa ngaran nin pilosopiya. Sabi ngani ni Ibana[5], “Our project is indeed inspired by our search for an ethnic identity.”[6] Asin ini importante man ta sabi ngani nin Fr. Tria na an pagkaaram sa sadiring identidad magiging dalan para respetuhon an mga Bikolano bilang mga natatanging Bikolano na nasasabotan kun siisay sinda ta pano man talaga gagalangon an sarong tawo o grupo nin tawo kun dai nya man ngani aram kun siisay sinda.[7]

Kasabay kan pagbisto sa sadiring identidad an pag-adal kan kaisipan kan nakaagi dakula man na tabang sa presenting sitwasyon kan rehiyon. Dai boot sabihon na suanoy na kaisipan mayo ng importansya sa ngonyan. Sinda nagtutukdo nin adal na bako lang para sa inaagihan ninda kaidto kun nagtukdo man sinda para sa mga aki ninda na magpapadagos kan paglakaw sa buhay. Boot sabihon sinda nag-iisip man kan ikararahay kan mga masunod na pag-arakian. “Fr. De la Costa believes that in keeping with the adage: “the past is a prologue” we can draw from our national tradition (pang-relihiyon kun sa pag-adal na ini) from the thoughts and deeds of our predecessors a better understanding of our present concerns.”[8] Ini nin huli ta “an banwaan na mayong gamut, mayo man nin padudumanan.”[9]

Asin bako sana iyan, an pag-adal kan sadiring pilosopiya mas orog pang nakakapayaman igdi ta dikit-dikit mas nakakalot an mga gintong kaaraman bako lang kan naka-aging panahon kundi pati itong mga Bikolano na nagpatalubo pa kan kaisipan kan buong Bikolandia.

Metodo sa Paghanap nin Datos

Mayong laybrari an makapagtatao kan gabos na libro na kaipuhan kan sarong parasiyasat o mayong laybrari na igwang kumpletong kopya kan mga libro. Nin huli kaiyan, porsigido an paghanap ko kan mga kinakaipuhan na materyales sa manlain-lain na laybrari asin paghanap kan mga awtorisadong tawo na makakatabang sa saiyang pag-adal.

Sarong problema siguro an pagigin lokal kan sakuyang tema na napapanungod sa Bikol. Limitado sana an mga libro na manunungod sa Bikol sa mga laybrari na sakuyang dinumanan. Maski an mga libro na nagpapaliwanag sa pilosopiyang Filipino hanapon man na gayo. Marhay na sana ta igwang mga tawong may marhay na boot na nagtabang sa paagi nin pagpasubli asin paghanap man kan siring na mga babasahon.

Dakulang tabang man an paggamit kan makabagong teknolohiya. Sa tabang kan internet o mga on-line sources, nakakua man ako nin mga pandagdag na impormasyon asin mga detalye na pansuporta sa sakuyang pagsurat.

Pagrani sa Datos

           

Sakuyang ini-oorgulyo an sakuyang dinakulaang lahi. Ako sarong Bikolano. An estadong ini dakulang tabang sa sakuya tanganing tuludon ako sa mas mabusising pag-adal nin huli ta an gibong ini nag-itsurang salming sa sakuyang atubang tanganing hilngon an kagayonan na nabubuhay sa isip kan mga Bikolano. Sakuyang pinagtyagaan na bungkalon an mga datos na itinanon pa kan suanoy na panahon kan satuyang mga ninuno. Minsan ngani, may mga bagay na dai ko maintindihan nin marhay kun kaya naghahapot-hapot ako sa ibang tawo na mas nakakaaram orog na an mga gurang na iyo an mga nagsi-ako kan mga pagtubod na ini. Siguro mananggad, hoben pa an sakuyang isip, alagad nin huli ta ako myembro asin sakop kan rona nin Bikol o kan lahing Bikolnon asin naimpluwensyahan man kan inaapod na Volksgeist[10] kan mga Bikolano, igwa na man ako nin kapital sa pagtao nin linaw sa isyu gamit an sakuyang dinakulaang kaisipan asin ekspiryensya na nag-ugat pa sa naka-agi. An pagsiyasat na ini ginibo bako para sana makasurat nin sarong pag-orolay. Kundi saro man ining pagsiyasat para maipabisto man sa ibang lahi an kaisipang Bikolnon. Orog sa gabos, an suraton na ini naisurat sa paagi nin tyaga asin pagkamoot sa sadiring lahi. 

---

[1] Si Rev. Fr. Michael Moga, S.J. sarong paratukdo nin pilosopiya. Sya an kagsurat kan mga pilosopikong surat na Invitation to Wonder, Towards authentic Morality, Human Seeing, Human Time, Human Worlds, What Makes Man Truly Human?, In Search of True Religion, asin an The Enduring Questions. Sa presente sya nagtutukdo sa Ateneo de Zamboanga City. Michael D. Moga, SJ, The Worlds of Human Morality (Philippines: St. Pauls, 2007).

[2] Michael D. Moga, What Makes Man Truly Human?: A Philosophy of Man and Society (Makati City, Metro Manila: St. Pauls Philippines, 1995). 14.

[3] Ibid.,15.

[4] Kristine Ann M. Velasco, Kampeon ng Filipino (Halaw mula sa talumpating binigkas ni Prof. Florentino Timbreza sa Kabayan Gawad Guro 2002). Makukuha sa: http://www.seasite.niu. edu/Tagalog/New_Intermediate_Tagalog/ Readings/kabayan_articles/kampeon_ng_filipino.htm. Siniyasat kan petsa 27 kan Agosto, 2007.

[5] Sarong dalubguro sa pilosopiya si Rainer R.A. Ibana sa Ateneo de Manila University. Nagtapos sya nin Batsilyer asin Pagkadalubhasa sa Sining sa AdMU asin kan Pagkadukturado sa Fordham University. Rainier R.A. Ibana, Pagpapahalagang Moral: Mga Unang Hakbang (Loyola Heights, Quezon City: Cardinal Bea Institute, Loyola House of Studies, Pamantasan ng Ateneo de Manila, 1996). Kabali man sya sa Philippine Academy of Philosophical Research na naglalapigot na magtatalubo orog na kan Pilosopiyang Filipino. Sya man sarong Bikolano. “…I was born and raised in Daet, Camarines Norte.” Rainier R.A. Ibana, “Towards a Bicolano Philosophical Research Program”, Karunungan: A Journal of Philosophy 20 (2003): 308.

[6] Ibid., 307.

[7] Cf. Wilmer Joseph Tria, pakikipag-olay na ginibo kan kagsityasat, tape recording, Madrigal Building for Social Entrepreneurship, Ateneo de Naga University, Syudad nin Naga, petsa 11 kan Nobyembre 2007. Makukua an bilog na transkripsyon kan interbyu sa Apendiks II.

[8] Lourdes J. Custodio, Ph.D., Select Readings: Philosophy of Education, Cultures and Values (España, Manila: UST Publishing House, 2003), 186.

[9] Wilmer Joseph Tria, “Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon,” saro sa limang Academic Writings in the Bikol Language na makukua sa An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language (Philippines: Lobel & Tria Partnership, Co., 2000),147.

[10] An Volksgeist nangangahulugan na pilosopiya nin buhay. Mas papalawigon an pagpaliwanag kaini sa masurunod na mga kapitulo.