Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano I.a-b

KAPITULO I

INTRODUKSYON              

             Dios marhay na aldaw saindo gabos!

            Ini an pagbating madadangog gikan sa mga Bikolano. Poon igdi, mahihiling an mayamang kaugalian, ekspiryensya asin kasaysayan na iyo an nagbubuo sa kaisipang Bikolnon.

            Rehiyong Bikol, ikalimang rehiyon sa Pilipinas, pano baga mabibisto? Dai mairirirong na sa bilog na kinaban, bistado an Bikol huli sa Bulkan Mayon sa Albay, kaiba pa igdi an nagpabistong pinakasadit na sira sa kinaban – an sinarapan. Kun pagpa-aso-aso man kan dila an boot magibo, Bikol express, igdi mananamitan. Bistado na man sa ngaran nin turismo an Isla kan Caramoan asin Cam. Sur Watersports Complex (CWC) sa Camarines Sur, an butanding sa Sorsogon asin an Rodeo sa Masbate. Dai man nagpapahuri an mga surfing area igdi arog kan Bagasbas Beach sa Camarines Norte asin Puraran Beach sa Catanduanes. An pinahamis na pili pambato man kan Bikol lalo na sa mga naghahanap pasalubong. Dai man nagpapahuri an sikat na marhay na kapistahan kan Ina nin Bikol na iyo si Nuestra Señora de Peñafrancia. Asin dakul pang iba na nagpabantog sa rona nin Bikol.

            Alagad, sa paagi sanang ini baga mabibisto an Bikol lalo pa an mga Bikolano? O hanggang igdi na sana an pagpapabisto kan Bikol? An Bikolano konkretong tawo. Dai mo lang sya mabibisto sa saiyang kapalibutan kundi sa paagi nin paghiling sa saiyang mga ekspiryensya asin istorya sa kinaban na iyo an nagbubuo kan saiyang mga pananaw asin prinsipyo sa buhay. An mga siring na pananaw iyo man an nagdidikta kun pano sya maghiro asin mag-isip sa saiyang pagkabuhay. Hali igdi, popolbaran kan kagsiyasat na mag-angat sa ordinaryong pagkasabot pasiring sa pagkayaon[1] kan pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano.

Igwa daw kaya an mga Bikolano nin pilosopiya nin buhay? Ini an minasunod na kahapotan na dai dapat ipagpasipara orog na kan mga Bikolano nin huli ta an pilosopiya mismo ninda an magpapabisto sa sainda manunungod sa saindang pagkabuhay. An kahapotang ini bako man talagang problema nin huli ta an kasimbagan nakalatag na sa daga nin bilog na Bikolandia. An kaipuhan sana iyo an pag-analisa asin mag-aanalisa, pag-adal asin maadal, panahon asin mataong panahon tangani sanang palatawon sa ere kan Bikol an saiyang pilosopiya nin buhay na magiging parti kan pilosopiyang Bikolnon.

            Si Thales nabisto bilang enot na pilosopo. Alagad, kan sya nag-isip kun pano nagpoon an kinaban, dai man sya nagsabi na sya sarong pilosopo. An naghirang sa saiya iyo an mga nagsurunod na mga para-isip sa saiya. Sosog igdi, an mga enot na Bikolano o an mga inaapod na suanoy, dai man nag-isip na mamilosopiya, kundi para sana magpahayag kan saindang mga panambitan o kaisipan o pangkagabsan na pananaw manunungod sa buhay na naghahali pa sa saindang mga ekspiryensya. An kaipuhan sana iyo an mabungkal kaini sa daga nin nakaagi asin ilinya ini sa kaisipan kan rehiyon na aapodon na pilosopiya.  

            Kan magtaram si Sokrates manunungod sa saiyang kaisipan, nasabi na sya sarong pilosopo. Kan magtukdo si Santo Tomas de Aquino manunungod sa limang dalan pasiring sa pagkayaon nin Dyos, nasabi na sya pilosopo. Kan iniluwas ni Edmund Husserl an saiyang penomenolohiya, nasabi man na sya sarong pilosopo. Kadakul pang arog nindang indibidwal an igwang tatak na pilosopo. Alagad, dai daw pwedeng maapod man na pilosopiya an kaaraman nin kabuuan maski ngani sabihon pa na mayo pang nasasambitan na arog ninda Platon[2] kan pilosopiyang Griyego, Edith Stein kan pilosopiyang Aleman, Jacques Derrida kan pilosopiyang Pransis, Siddharta Gautama kan pilosopiyang Indyan, asin dakul pang iba sa lugar na kabaing man kan Bikol. Kaulangan daw kaya ini tanganing masabi na igwang pilosopiyang Bikolnon? Kaya, sarong hapot an kaipuhan tawan nin doon – igwa daw kaya nin pilosopiyang Bikolnon?

           

Paglatag kan mga Kahapotan

            Kun sa prutas, potot pang marhay an pag-orolay manunungod sa pilosopiyang Bikolnon. Dipisil pa ngani an pagpaliwanag kaini sa mga akademya. Pero dai boot sabihon nagpoon sa mayo an pilosopiyang Bikolnon. Yaon na ini. Alagad dawa ini yaon dai ini marereyalisar nin maayos kun mayo nin magudak asin mabubo kaini sa dagang kina-eerokan. Nagtatalubo an sarong kaisipan kun may mga pag-iisip na man an nagtataong halaga asin oras tanganing ini mapag-adalan. Huli kaini, nakikisumaro an kagsiyasat sa kilusan o paglakaw na ini.

            Sa surat na ini, mawot ko na simbagon an mga minasunod na kahapotan:

1. Igwa daw mananggad nin pilosopiyang Bikolnon? Igwa daw pilosopiya nin buhay an mga Bikolano?
2. Pano ini makukua? Anong mga metodolohiya an pwedeng magamit sa pagsiyasat na ini? Asin sain kaya makukua an pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano?
3. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa lingwaheng Bikolnon?
4. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga literaturang Bikolnon?
5. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga kasabihang Bikolnon?
6. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga kaugalian asin mga pagtubod kan mga Bikolano?
7. Ano an relasyon kan pilosopiyang Bikolnon sa pilosopiyang Filipino asin iba pang pilosopiya sa Sirangan?
8. Ano an halaga kan pilosopiya nin buhay sa mga Bikolano o sa bilog na katawohan?

Sakop asin Limitasyon

           

Sinubli ko an mga kaisipan kan mga Pilipinong dalubguro sa pilosopiya manunungod sa pagkayaon nin pilosopiyang Filipino, alagad an pinakatinatawan doon ko igdi iyo an kaisipang Bikolnon. Pinag-adalan ko an saindang mga metodong ginamit tanganing makua man an nakatagong pilosopiyang Bikolnon partikularmente an pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano. An kasuratan na ini nakasentro sa kaaraman kan mga Bikolano manunungod sa buhay asin pagkabuhay na iyo an minabuo kan inaaapod na pilosopiya nin buhay.

---

[1] An tataramon na pagkayaon sa siring na gamit sa itaas ginamit kan kagsiyasat bilang katumbas kan tataramon na existence. Masasabotan sa masurunod na mga pagpaliwanag, an tataramon na pagkayaon asin yaon dakulang marhay an katungdan sa pilosopiya nin mga Bikolano orog na sa gamit kaini sa pagpaliwanag ni Fr. Wilmer Joseph Tria – sarong Bikolanong dalubguro sa pilosopiya na nagtutukdo ngonyan sa Ateneo de Naga University asin sa Holy Rosary Minor Seminary sa Siyudad nin Naga.

[2] An pangaran na Platon iyo an katumbas o salin sa Pilipino kan pangaran na Plato na saro sa “dakilang tatluhan ng pilosopiyang Griyego” kaiba sinda Sokrates asin Aristoteles. Sa katotoohan makukua an salin na ini sa gibo ninda Emerita S. Quito, Romualdo Abulad, Florentino Timbreza, asin Herminia V. Reyes.  eds., Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Platon.”

Metapora

 (Bikol at Tagalog Bersyon)

METAPORA

[ta-ga-log]

Ang mga titik ay inaayos sa kanyang loob.

Ang mga salita’y lumalabas na walang tunog.

An mga nakaraa’y binabalikan nang may tugtog.

Ang kamay ay nagsulat na rin sa papel ng kasaysayan.

Upang ipabatid ang kanyang panulaan.

Ngunit dinamitan ng metapora ng santinakpan.

Marami ang nahumaling sa kanyang istorya.

Nagbigay-puri ang mga nakabasa.

Walang humpay na palakpak ang dala sa tainga.

Ngunit ang tula ay hindi lang natapos sa tuldok.

Dahil ang makata ngayo’y naroon sa suksok.

Hindi matahimik at sya’y nanlalambot.

S’ya’y nagpatuloy pa rin sa pagsulat ng tuwa sa luha.

Walang nakakapansin sa pag-ayos n’ya ng mga bura.

Kaya nagpadala na lang s’ya sa agos ng kanyang tula.

Ang kanyang sarili’y isinulat n’ya sa kwaderno.

Sa kanyang pag-aakala na kilala n’ya ito..

Sa pamamamagitan ng metapora, isinulat n’ya ito.

Ngunit s’ya mismo ay metapora sa kanyang sarili.

S’ya ay metapora sa lahat ng mga metapora.

Ang nasabing makata, tula sa kanyang tula.

[bi-kol]

An mga letra pinapakaray sa saiyang laog.

An mga tataramon nagluluwas na mayong laog.

An mga agi-agi binabalikan na may tugtog.

An kamot nagsurat na man sa papel nin kasaysayan.

Tangani na ipasabot an saiyang panulaan.

Alagad binaduan nin metapora nin kinaban.

Dakul an nagka-erengganyo sa saiyang istorya.

An mga nagbarasa nagtao nin dakulang honra.

Daing sagkod na upak an dara-dara sa talinga.

Alagad an tula dai man lang natapos sa tuldok.

Ta an makata ngani yaon duman ngonyan sa suksok.

Dai natutuninong asin dai napapauntok.

Sya nagpapadagos man sana sa pagsurat nin ogma sa luha.

Mayong nakakarisa sa pagpakaray nya kan mga para.

Kaya nagpadara na sana sya sa sulog kan saiyang tula.

Isinurat nya sa kwaderno an saiyang sadiri

Sa saiyang paghona-hona na bistado nya ini.

Sa paagi nin metapora ini nya isinabi.

Alagad sya ngani metapora mismo sa saiya.

Sya metapora sa gabos na mga metapora.

An nasambit na makata tula sa saiyang tula.

Kwaderno ni Juan Homepage

Kwaderno Ni Juan

Kwaderno ni Juan is a blog on different genres including poetry, commentary, stories, sociology, spirituality, philosophy, music, photography, videos, adventures and other literary pieces. It was created by Arjanmar H. Rebeta to share his talents to all as a sign of gratitude to God for this blessing. Kwaderno ni Juan invites all to enhance their personal talents whatever kind they may be. Let it be shown for God gives us talents that are worth sharing of. Let this sharing be done “Ad Majorem Dei Gloriam” (For the Greater Glory of God).

Click title for content...

Pilosopiyanin Buhay kan mga Bikolano

This writing is about Bikol philosophy. It is written in Bikol dialect. Discussion on Bikol philosophy is still young. This writing aims to promote that Bikolanos have their own philosophy of life. This writing is done through extracting philosophies or notions in history, language, literary, beliefs and culture of the Bikolano.

Metapora

(Mga Tula mula sa Tala)

Metapora is a collection of poems written by Arjanmar H. Rebeta. Poems here are written in various languages & dialect such as English, Tagalog, Bikol & Latin. Topics here are philosophy, spirituality, love, friendship and society.

JuanLove

(Nang Mahulog si Juan sa Pag-ibig)

Juan Love is a second part of Metapora as other set of poems. This collection focuses more on Love thus these are poems that are written “Nang Mahulog si Juan sa Pag-ibig” (When John Falls Into Love).

KKK: Mga Kwento At Kuru-kuro sa Kwaderno

KKK is a compilation of articles and stories written by Arjanmar H. Rebeta. It is composed of philosophical reflections, commentaries and stories that tackled on various social issues.

Pamanani San Juan

Pamana ni San Juan is a compilation of Spiritual Reflections of the author as he journey towards God’s love. Here also included prayers that are composed by a restless heart that finds rest in Him. The author himself looks at St. John as his inspiration of being a disciple of Jesus thus he writes also as inspired by that youngest apostle.

PausaMusicale

(Mga Lirikong Walang Himig)

Pausa Musicale or Rest (Musicale). A Rest is an interval of silence in a piece of music. In the same way, this compilation is composed of lyrics written by Arjanmar H. Rebeta but with no formal melody. But, the time he writes them, they are done with melody to let the emotion and purpose be incorporated to the lyrics/words. In his own music, he read as he sing it with his heart.

LaraJuan

(A Collection of Photographs)

LaraJuan or Larawan ni Juan (Photos of John) is a collection of photographs taken by Arjanmar H. Rebeta. This pictures let the author to reflect on life as photographs themselves speak of messages that they want us to learn. They have messages which only waiting to be born and discovered. We just need to capture them thru lens, open our eyes, let our hearts listen then let our soul speak.

Pelik-Matani Juan

(A Collection of Videos)

Pelik-Mata ni Juan is a collection of the author’s simple edited videos. These, for him, are little “Pelikula sa Mata ni Juan”. Some of them are music videos, activity scenes, travels, apostolate, history, reports, music remix and advocacy.

Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano (Mga Laog)

This writing is about Bikol philosophy. It is written in Bikol dialect. Discussion on Bikol philosophy is still young. This writing aims to promote that Bikolanos have their own philosophy of life. This writing is done through extracting philosophies or notions in history, language, literary, beliefs and culture of the Bikolano.

Click the links provided below.

ENOT NA PAHINA

PAHINA NIN PAGPAPATIBAY

SERTIPIKASYON

PASASALAMAT

PAGDUSAY

PAG-OMAW

CURRICULUM VITAE

MGA LAOG

Kapitulo

I. INTRODUKSYON

Paglatag kan mga Kahapotan

Sakop asin Limitasyon

Importansya kan Pinag-aadalan

Metodo sa Paghanap nin Datos

Pagrani sa Datos

Surbey sa Katakod na Literatura

Mga Kahulugan kan mga Tataramon

II. SURBEY NIN METODOLOHIYA

An Lokal na Paghanap nin Pilosopiya

Mga Metodolohiya nin Pagsiyasat

      Kasaysayan asin Ekspiryensya sa Paliwanag ni Dy

            Vital Thought asin Reflexive Thought  

            Sa Metodolohiya ni Reyes

            Metodolohiya Sosog ki Timbreza

Paghanap nin Kahulugan

Pilosopiya sa Buhay asin Pilosopiya nin Buhay

Duwang Kalakaran Manunungod sa Artikulasyon asin

Pormalisasyon nin Pilosopiya

Lebel na Pang-Akademya asin Lebel kan Kadaklan

Sa Metedolohiya ni Quito

Paliwanag Sosog ki Quito

Lebel na Pang-Akademya asin an mga

Eskwelahang Pilosopiko sa Bikol

Lebel kan Kadaklan sa Pilosopiyang Bikolnon

Metodang Metalingwistika asin Penomenolohiya

Sosog ki Mercado

Paghahanap sa Pilosopiyang Bikolnon sa Paliwanag ni Tria

An Problema Bilang Kapinunan kan Pilosopiya

An Pagngalas, Pagduda, asin Purisaw-Isip

Metodolohiyang Iminumungkahi ni Tria

Manunungod sa Pilosopiyang Bikolnon

Paggamit kan Sadiring Lingwahe

Buod

III.  PILOSOPIYA NIN BUHAY SA LINGWAHENG BIKOLNON

An Lingwahe Bilang Burabod nin Pilosopiya

Metapisika asin Penomenolohikong Bikolnon

Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon

Yaon asin “Ako Buhay”

Yaon asin Uya

Yaon asin Igwa

Yaon asin Dasein

Boot sa Pilosopiyang Bikolnon

An Yaon asin an Pagkayaon nin Boot: Aspekto nin

Pagpapakatawo asin Pakikipagkapwa-Tawo

Yaon asin Boot sa Pagpapakatawo

Yaon asin Boot sa Pakikipagkapwa-tawo

Karagdagang Pag-aanalisang Metalingwistiko

Kaaraman sa Tataramon na “Gurang”

Maka-Dyos na Pananaw sa Lengwaheng Bikolnon

Kaisipang “Uragon” asin “Oragon”

Buod

IV. PILOSOPIYA NG BUHAY SA LITERATURANG BIKOLNON

An Literatura Bilang Burabod nin Pilosopiya

Balik-adal sa Epiko nin Ibálong

Natatagong Kaaraman sa mga Karakter

Si Handyóng asin an mga  Bikolano Ngonyan

An Paghanap sa Totoong Oryól

Baltóg

Bantóng

Mga Kadunungan sa Likod kan mga Halimaw Asin Hayop sa Epiko

Iba Pang Adal sa Epiko ng Ibálong

Kaisipang Bikolnon sa Pagsirang kan mga Bagay

Kaisipan sa “Sarung Banggi”

An Katukduan sa Kantang “Si Nanay, Si Tatay”

Patotodon: Taisan kan Isip kan mga Bikolano

Buod

V.  PILOSOPIYA NIN BUHAY SA MGA KASABIHANG BIKOLNON

An Kasabihan Bilang Burabod nin Pilosopiya

Mga Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano sa Kasabihang Bikolnon

Pananaw nin Panunumbalik

Kaandaman asin Pag-iingat sa Gabos na Panahon

Konsepto nin Pagtios asin Paglaom

Importansya kan Kahigosan

Kapakumbabaan sa Buhay

Buod

VI.  PILOSOPIYA NIN BUHAY SA PAGTUBOD ASIN

  KAUGALIANG BIKOLNON

An Pagtubod asin Kaugalian Bilang Burabod nin Pilosopiya

An Kaugalian nin mga Bikolano

An Relihiyon asin Pagkabuhay sa Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano

An Supernatural na Kinaban kan mga Suanoy na Bikolano

An Kristyanismo asin an Buhay Bikolnon

Nuestra Señora de Peñafrancia asin an Buhay Bikolnon

An Pilosopiya nin Buhay sa mga Tradisyonal na Kaugaliang Bikolnon

Pilosopiya nin Buhay sa “Pantomina”

An Hulugan

An Hatiran

Pintakasi asin Rito Relihiyoso sa Bikol

An Bansag

Buod

VII. BUOD, KONKLUSYON ASIN REKOMENDASYON

Buod

Konklusyon

Mga Natatanging Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano

An Tolong Panahon kan Kaisipang Bikolnon

Pilosopiyang Bikolnon asin an Pilosopiyang Pilipino

Rekomendasyon

BIBLIOGRAPIYA

Mga Mayor na Pinagkuanan

Mga Pan-Sekondaryang Pinagkuanan

MGA APENDIKS

APENDIKS I:   SURAT-PERMISO

APENDIKS II:  AN TRANSKRIPSYON KAN PAKIKIPAG-ULAY

KAN KAGSIYASAT KI FR. WILWER JOSEPH TRIA

APENDIKS III: MGA LITRATO KAN INTERBYU

APENDIKS IV: AN EPIKO NIN IBÁLONG

APENDIKS V: SARIMAO

APENDIKS VI:  MGA PILING KASABIHANG BIKOLNON

MANUNUNGOD SA KARATAN NA

MAKUKUA SA PAG-ADAL NI MERCADO

BILANG KABTANG KAN KAISIPANG

PILIPINO

APENDIKS VII:  ABSTRAK