Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano I.a-b

KAPITULO I

INTRODUKSYON              

             Dios marhay na aldaw saindo gabos!

            Ini an pagbating madadangog gikan sa mga Bikolano. Poon igdi, mahihiling an mayamang kaugalian, ekspiryensya asin kasaysayan na iyo an nagbubuo sa kaisipang Bikolnon.

            Rehiyong Bikol, ikalimang rehiyon sa Pilipinas, pano baga mabibisto? Dai mairirirong na sa bilog na kinaban, bistado an Bikol huli sa Bulkan Mayon sa Albay, kaiba pa igdi an nagpabistong pinakasadit na sira sa kinaban – an sinarapan. Kun pagpa-aso-aso man kan dila an boot magibo, Bikol express, igdi mananamitan. Bistado na man sa ngaran nin turismo an Isla kan Caramoan asin Cam. Sur Watersports Complex (CWC) sa Camarines Sur, an butanding sa Sorsogon asin an Rodeo sa Masbate. Dai man nagpapahuri an mga surfing area igdi arog kan Bagasbas Beach sa Camarines Norte asin Puraran Beach sa Catanduanes. An pinahamis na pili pambato man kan Bikol lalo na sa mga naghahanap pasalubong. Dai man nagpapahuri an sikat na marhay na kapistahan kan Ina nin Bikol na iyo si Nuestra Señora de Peñafrancia. Asin dakul pang iba na nagpabantog sa rona nin Bikol.

            Alagad, sa paagi sanang ini baga mabibisto an Bikol lalo pa an mga Bikolano? O hanggang igdi na sana an pagpapabisto kan Bikol? An Bikolano konkretong tawo. Dai mo lang sya mabibisto sa saiyang kapalibutan kundi sa paagi nin paghiling sa saiyang mga ekspiryensya asin istorya sa kinaban na iyo an nagbubuo kan saiyang mga pananaw asin prinsipyo sa buhay. An mga siring na pananaw iyo man an nagdidikta kun pano sya maghiro asin mag-isip sa saiyang pagkabuhay. Hali igdi, popolbaran kan kagsiyasat na mag-angat sa ordinaryong pagkasabot pasiring sa pagkayaon[1] kan pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano.

Igwa daw kaya an mga Bikolano nin pilosopiya nin buhay? Ini an minasunod na kahapotan na dai dapat ipagpasipara orog na kan mga Bikolano nin huli ta an pilosopiya mismo ninda an magpapabisto sa sainda manunungod sa saindang pagkabuhay. An kahapotang ini bako man talagang problema nin huli ta an kasimbagan nakalatag na sa daga nin bilog na Bikolandia. An kaipuhan sana iyo an pag-analisa asin mag-aanalisa, pag-adal asin maadal, panahon asin mataong panahon tangani sanang palatawon sa ere kan Bikol an saiyang pilosopiya nin buhay na magiging parti kan pilosopiyang Bikolnon.

            Si Thales nabisto bilang enot na pilosopo. Alagad, kan sya nag-isip kun pano nagpoon an kinaban, dai man sya nagsabi na sya sarong pilosopo. An naghirang sa saiya iyo an mga nagsurunod na mga para-isip sa saiya. Sosog igdi, an mga enot na Bikolano o an mga inaapod na suanoy, dai man nag-isip na mamilosopiya, kundi para sana magpahayag kan saindang mga panambitan o kaisipan o pangkagabsan na pananaw manunungod sa buhay na naghahali pa sa saindang mga ekspiryensya. An kaipuhan sana iyo an mabungkal kaini sa daga nin nakaagi asin ilinya ini sa kaisipan kan rehiyon na aapodon na pilosopiya.  

            Kan magtaram si Sokrates manunungod sa saiyang kaisipan, nasabi na sya sarong pilosopo. Kan magtukdo si Santo Tomas de Aquino manunungod sa limang dalan pasiring sa pagkayaon nin Dyos, nasabi na sya pilosopo. Kan iniluwas ni Edmund Husserl an saiyang penomenolohiya, nasabi man na sya sarong pilosopo. Kadakul pang arog nindang indibidwal an igwang tatak na pilosopo. Alagad, dai daw pwedeng maapod man na pilosopiya an kaaraman nin kabuuan maski ngani sabihon pa na mayo pang nasasambitan na arog ninda Platon[2] kan pilosopiyang Griyego, Edith Stein kan pilosopiyang Aleman, Jacques Derrida kan pilosopiyang Pransis, Siddharta Gautama kan pilosopiyang Indyan, asin dakul pang iba sa lugar na kabaing man kan Bikol. Kaulangan daw kaya ini tanganing masabi na igwang pilosopiyang Bikolnon? Kaya, sarong hapot an kaipuhan tawan nin doon – igwa daw kaya nin pilosopiyang Bikolnon?

           

Paglatag kan mga Kahapotan

            Kun sa prutas, potot pang marhay an pag-orolay manunungod sa pilosopiyang Bikolnon. Dipisil pa ngani an pagpaliwanag kaini sa mga akademya. Pero dai boot sabihon nagpoon sa mayo an pilosopiyang Bikolnon. Yaon na ini. Alagad dawa ini yaon dai ini marereyalisar nin maayos kun mayo nin magudak asin mabubo kaini sa dagang kina-eerokan. Nagtatalubo an sarong kaisipan kun may mga pag-iisip na man an nagtataong halaga asin oras tanganing ini mapag-adalan. Huli kaini, nakikisumaro an kagsiyasat sa kilusan o paglakaw na ini.

            Sa surat na ini, mawot ko na simbagon an mga minasunod na kahapotan:

1. Igwa daw mananggad nin pilosopiyang Bikolnon? Igwa daw pilosopiya nin buhay an mga Bikolano?
2. Pano ini makukua? Anong mga metodolohiya an pwedeng magamit sa pagsiyasat na ini? Asin sain kaya makukua an pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano?
3. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa lingwaheng Bikolnon?
4. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga literaturang Bikolnon?
5. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga kasabihang Bikolnon?
6. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga kaugalian asin mga pagtubod kan mga Bikolano?
7. Ano an relasyon kan pilosopiyang Bikolnon sa pilosopiyang Filipino asin iba pang pilosopiya sa Sirangan?
8. Ano an halaga kan pilosopiya nin buhay sa mga Bikolano o sa bilog na katawohan?

Sakop asin Limitasyon

           

Sinubli ko an mga kaisipan kan mga Pilipinong dalubguro sa pilosopiya manunungod sa pagkayaon nin pilosopiyang Filipino, alagad an pinakatinatawan doon ko igdi iyo an kaisipang Bikolnon. Pinag-adalan ko an saindang mga metodong ginamit tanganing makua man an nakatagong pilosopiyang Bikolnon partikularmente an pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano. An kasuratan na ini nakasentro sa kaaraman kan mga Bikolano manunungod sa buhay asin pagkabuhay na iyo an minabuo kan inaaapod na pilosopiya nin buhay.

---

[1] An tataramon na pagkayaon sa siring na gamit sa itaas ginamit kan kagsiyasat bilang katumbas kan tataramon na existence. Masasabotan sa masurunod na mga pagpaliwanag, an tataramon na pagkayaon asin yaon dakulang marhay an katungdan sa pilosopiya nin mga Bikolano orog na sa gamit kaini sa pagpaliwanag ni Fr. Wilmer Joseph Tria – sarong Bikolanong dalubguro sa pilosopiya na nagtutukdo ngonyan sa Ateneo de Naga University asin sa Holy Rosary Minor Seminary sa Siyudad nin Naga.

[2] An pangaran na Platon iyo an katumbas o salin sa Pilipino kan pangaran na Plato na saro sa “dakilang tatluhan ng pilosopiyang Griyego” kaiba sinda Sokrates asin Aristoteles. Sa katotoohan makukua an salin na ini sa gibo ninda Emerita S. Quito, Romualdo Abulad, Florentino Timbreza, asin Herminia V. Reyes.  eds., Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Platon.”