Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano I.c-e

KAPITULO I

Importansya kan Pinag-aadalan

            Saro sa nakakumbinse sa sako na gibuhon asin ipahayag an siring na tema iyo an pagbisto sa sadiri asin sa kapalibutan na sakuyang kinabibilangan bilang sarong Bikolano. Ako sarong katutubong Bikolano. Mawot ko na mabisto pa an sakuyang sadiring kinadakulaang kaisipan. Ini makatatabang tanganing matabangan an mga tawo, orog na an mga Bikolano na pahalagahan o analisahon an kamugtakan nin buhay ninda ngonyan. Ika ngani ni Moga,[1] “Another dimension of experience that lights up the value of human life is our sense of the past.”[2] An pag-adal na ini minapahayag man nin pasasalamat sa mga ninuno kan lahing Bikolano. An gibong ini pagpahiling nin utang na boot. An surat na ini naggugol man oras. Sosog igdi, an pagtaong oras pagtao man nin importansya orog pa an mga oras na bistohon pa sinda nin danay. An siring na akto dakulang marhay na pagpasalamat sa naiambag nindang pagka-yaon sa istorya kan pilosopiyang Bikolnon. Kun bako man siguro sa saindang kaisipan kaidto, an kaisipan ngonyan mayo pa giraray sa presenting estado kaini ngonyan. “My life is precious today because of what so many people have gone through in order to make it possible.”[3]

An pag-adal man na ini makakatabang sa mas hararom na pag-intindi sa lingwaheng Bikolnon na an kahulugan mayaman na gayo na minsan maski mga Bikolano ngonyan dai na aram kun ano an tunay na kahulugan nin huli sa pagpasipara kaini. Sa paaging ini, mapapayaman kan mga parabasang Bikolano an bokabularyo ninda manunungod sa lingwaheng sadiri. Sabi ngani ni Florentino Timbreza,"Ikaw mismo ang iyong kultura at ang iyong wika naman ang iyong sariling daigdig. Kaya, habang pinagyayaman mo ang iyong wika at kultura ay lalo namang nag-iibayo ang sarili mong pagkatao."[4] Alagad ginibo an suraton na ini bako lang para sa pansadiring karahayan kundi para man sa gabos na mga Bikolano asin man sa bilog na nasyon tanganing ipahiling na an Rehiyong Bikol igwa man nin natatanging kaisipan na maiaambag sa ngaran nin pilosopiya. Sabi ngani ni Ibana[5], “Our project is indeed inspired by our search for an ethnic identity.”[6] Asin ini importante man ta sabi ngani nin Fr. Tria na an pagkaaram sa sadiring identidad magiging dalan para respetuhon an mga Bikolano bilang mga natatanging Bikolano na nasasabotan kun siisay sinda ta pano man talaga gagalangon an sarong tawo o grupo nin tawo kun dai nya man ngani aram kun siisay sinda.[7]

Kasabay kan pagbisto sa sadiring identidad an pag-adal kan kaisipan kan nakaagi dakula man na tabang sa presenting sitwasyon kan rehiyon. Dai boot sabihon na suanoy na kaisipan mayo ng importansya sa ngonyan. Sinda nagtutukdo nin adal na bako lang para sa inaagihan ninda kaidto kun nagtukdo man sinda para sa mga aki ninda na magpapadagos kan paglakaw sa buhay. Boot sabihon sinda nag-iisip man kan ikararahay kan mga masunod na pag-arakian. “Fr. De la Costa believes that in keeping with the adage: “the past is a prologue” we can draw from our national tradition (pang-relihiyon kun sa pag-adal na ini) from the thoughts and deeds of our predecessors a better understanding of our present concerns.”[8] Ini nin huli ta “an banwaan na mayong gamut, mayo man nin padudumanan.”[9]

Asin bako sana iyan, an pag-adal kan sadiring pilosopiya mas orog pang nakakapayaman igdi ta dikit-dikit mas nakakalot an mga gintong kaaraman bako lang kan naka-aging panahon kundi pati itong mga Bikolano na nagpatalubo pa kan kaisipan kan buong Bikolandia.

Metodo sa Paghanap nin Datos

Mayong laybrari an makapagtatao kan gabos na libro na kaipuhan kan sarong parasiyasat o mayong laybrari na igwang kumpletong kopya kan mga libro. Nin huli kaiyan, porsigido an paghanap ko kan mga kinakaipuhan na materyales sa manlain-lain na laybrari asin paghanap kan mga awtorisadong tawo na makakatabang sa saiyang pag-adal.

Sarong problema siguro an pagigin lokal kan sakuyang tema na napapanungod sa Bikol. Limitado sana an mga libro na manunungod sa Bikol sa mga laybrari na sakuyang dinumanan. Maski an mga libro na nagpapaliwanag sa pilosopiyang Filipino hanapon man na gayo. Marhay na sana ta igwang mga tawong may marhay na boot na nagtabang sa paagi nin pagpasubli asin paghanap man kan siring na mga babasahon.

Dakulang tabang man an paggamit kan makabagong teknolohiya. Sa tabang kan internet o mga on-line sources, nakakua man ako nin mga pandagdag na impormasyon asin mga detalye na pansuporta sa sakuyang pagsurat.

Pagrani sa Datos

           

Sakuyang ini-oorgulyo an sakuyang dinakulaang lahi. Ako sarong Bikolano. An estadong ini dakulang tabang sa sakuya tanganing tuludon ako sa mas mabusising pag-adal nin huli ta an gibong ini nag-itsurang salming sa sakuyang atubang tanganing hilngon an kagayonan na nabubuhay sa isip kan mga Bikolano. Sakuyang pinagtyagaan na bungkalon an mga datos na itinanon pa kan suanoy na panahon kan satuyang mga ninuno. Minsan ngani, may mga bagay na dai ko maintindihan nin marhay kun kaya naghahapot-hapot ako sa ibang tawo na mas nakakaaram orog na an mga gurang na iyo an mga nagsi-ako kan mga pagtubod na ini. Siguro mananggad, hoben pa an sakuyang isip, alagad nin huli ta ako myembro asin sakop kan rona nin Bikol o kan lahing Bikolnon asin naimpluwensyahan man kan inaapod na Volksgeist[10] kan mga Bikolano, igwa na man ako nin kapital sa pagtao nin linaw sa isyu gamit an sakuyang dinakulaang kaisipan asin ekspiryensya na nag-ugat pa sa naka-agi. An pagsiyasat na ini ginibo bako para sana makasurat nin sarong pag-orolay. Kundi saro man ining pagsiyasat para maipabisto man sa ibang lahi an kaisipang Bikolnon. Orog sa gabos, an suraton na ini naisurat sa paagi nin tyaga asin pagkamoot sa sadiring lahi. 

---

[1] Si Rev. Fr. Michael Moga, S.J. sarong paratukdo nin pilosopiya. Sya an kagsurat kan mga pilosopikong surat na Invitation to Wonder, Towards authentic Morality, Human Seeing, Human Time, Human Worlds, What Makes Man Truly Human?, In Search of True Religion, asin an The Enduring Questions. Sa presente sya nagtutukdo sa Ateneo de Zamboanga City. Michael D. Moga, SJ, The Worlds of Human Morality (Philippines: St. Pauls, 2007).

[2] Michael D. Moga, What Makes Man Truly Human?: A Philosophy of Man and Society (Makati City, Metro Manila: St. Pauls Philippines, 1995). 14.

[3] Ibid.,15.

[4] Kristine Ann M. Velasco, Kampeon ng Filipino (Halaw mula sa talumpating binigkas ni Prof. Florentino Timbreza sa Kabayan Gawad Guro 2002). Makukuha sa: http://www.seasite.niu. edu/Tagalog/New_Intermediate_Tagalog/ Readings/kabayan_articles/kampeon_ng_filipino.htm. Siniyasat kan petsa 27 kan Agosto, 2007.

[5] Sarong dalubguro sa pilosopiya si Rainer R.A. Ibana sa Ateneo de Manila University. Nagtapos sya nin Batsilyer asin Pagkadalubhasa sa Sining sa AdMU asin kan Pagkadukturado sa Fordham University. Rainier R.A. Ibana, Pagpapahalagang Moral: Mga Unang Hakbang (Loyola Heights, Quezon City: Cardinal Bea Institute, Loyola House of Studies, Pamantasan ng Ateneo de Manila, 1996). Kabali man sya sa Philippine Academy of Philosophical Research na naglalapigot na magtatalubo orog na kan Pilosopiyang Filipino. Sya man sarong Bikolano. “…I was born and raised in Daet, Camarines Norte.” Rainier R.A. Ibana, “Towards a Bicolano Philosophical Research Program”, Karunungan: A Journal of Philosophy 20 (2003): 308.

[6] Ibid., 307.

[7] Cf. Wilmer Joseph Tria, pakikipag-olay na ginibo kan kagsityasat, tape recording, Madrigal Building for Social Entrepreneurship, Ateneo de Naga University, Syudad nin Naga, petsa 11 kan Nobyembre 2007. Makukua an bilog na transkripsyon kan interbyu sa Apendiks II.

[8] Lourdes J. Custodio, Ph.D., Select Readings: Philosophy of Education, Cultures and Values (España, Manila: UST Publishing House, 2003), 186.

[9] Wilmer Joseph Tria, “Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon,” saro sa limang Academic Writings in the Bikol Language na makukua sa An Satuyang Tataramon: A Study of the Bikol Language (Philippines: Lobel & Tria Partnership, Co., 2000),147.

[10] An Volksgeist nangangahulugan na pilosopiya nin buhay. Mas papalawigon an pagpaliwanag kaini sa masurunod na mga kapitulo.

Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano I.a-b

KAPITULO I

INTRODUKSYON              

             Dios marhay na aldaw saindo gabos!

            Ini an pagbating madadangog gikan sa mga Bikolano. Poon igdi, mahihiling an mayamang kaugalian, ekspiryensya asin kasaysayan na iyo an nagbubuo sa kaisipang Bikolnon.

            Rehiyong Bikol, ikalimang rehiyon sa Pilipinas, pano baga mabibisto? Dai mairirirong na sa bilog na kinaban, bistado an Bikol huli sa Bulkan Mayon sa Albay, kaiba pa igdi an nagpabistong pinakasadit na sira sa kinaban – an sinarapan. Kun pagpa-aso-aso man kan dila an boot magibo, Bikol express, igdi mananamitan. Bistado na man sa ngaran nin turismo an Isla kan Caramoan asin Cam. Sur Watersports Complex (CWC) sa Camarines Sur, an butanding sa Sorsogon asin an Rodeo sa Masbate. Dai man nagpapahuri an mga surfing area igdi arog kan Bagasbas Beach sa Camarines Norte asin Puraran Beach sa Catanduanes. An pinahamis na pili pambato man kan Bikol lalo na sa mga naghahanap pasalubong. Dai man nagpapahuri an sikat na marhay na kapistahan kan Ina nin Bikol na iyo si Nuestra Señora de Peñafrancia. Asin dakul pang iba na nagpabantog sa rona nin Bikol.

            Alagad, sa paagi sanang ini baga mabibisto an Bikol lalo pa an mga Bikolano? O hanggang igdi na sana an pagpapabisto kan Bikol? An Bikolano konkretong tawo. Dai mo lang sya mabibisto sa saiyang kapalibutan kundi sa paagi nin paghiling sa saiyang mga ekspiryensya asin istorya sa kinaban na iyo an nagbubuo kan saiyang mga pananaw asin prinsipyo sa buhay. An mga siring na pananaw iyo man an nagdidikta kun pano sya maghiro asin mag-isip sa saiyang pagkabuhay. Hali igdi, popolbaran kan kagsiyasat na mag-angat sa ordinaryong pagkasabot pasiring sa pagkayaon[1] kan pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano.

Igwa daw kaya an mga Bikolano nin pilosopiya nin buhay? Ini an minasunod na kahapotan na dai dapat ipagpasipara orog na kan mga Bikolano nin huli ta an pilosopiya mismo ninda an magpapabisto sa sainda manunungod sa saindang pagkabuhay. An kahapotang ini bako man talagang problema nin huli ta an kasimbagan nakalatag na sa daga nin bilog na Bikolandia. An kaipuhan sana iyo an pag-analisa asin mag-aanalisa, pag-adal asin maadal, panahon asin mataong panahon tangani sanang palatawon sa ere kan Bikol an saiyang pilosopiya nin buhay na magiging parti kan pilosopiyang Bikolnon.

            Si Thales nabisto bilang enot na pilosopo. Alagad, kan sya nag-isip kun pano nagpoon an kinaban, dai man sya nagsabi na sya sarong pilosopo. An naghirang sa saiya iyo an mga nagsurunod na mga para-isip sa saiya. Sosog igdi, an mga enot na Bikolano o an mga inaapod na suanoy, dai man nag-isip na mamilosopiya, kundi para sana magpahayag kan saindang mga panambitan o kaisipan o pangkagabsan na pananaw manunungod sa buhay na naghahali pa sa saindang mga ekspiryensya. An kaipuhan sana iyo an mabungkal kaini sa daga nin nakaagi asin ilinya ini sa kaisipan kan rehiyon na aapodon na pilosopiya.  

            Kan magtaram si Sokrates manunungod sa saiyang kaisipan, nasabi na sya sarong pilosopo. Kan magtukdo si Santo Tomas de Aquino manunungod sa limang dalan pasiring sa pagkayaon nin Dyos, nasabi na sya pilosopo. Kan iniluwas ni Edmund Husserl an saiyang penomenolohiya, nasabi man na sya sarong pilosopo. Kadakul pang arog nindang indibidwal an igwang tatak na pilosopo. Alagad, dai daw pwedeng maapod man na pilosopiya an kaaraman nin kabuuan maski ngani sabihon pa na mayo pang nasasambitan na arog ninda Platon[2] kan pilosopiyang Griyego, Edith Stein kan pilosopiyang Aleman, Jacques Derrida kan pilosopiyang Pransis, Siddharta Gautama kan pilosopiyang Indyan, asin dakul pang iba sa lugar na kabaing man kan Bikol. Kaulangan daw kaya ini tanganing masabi na igwang pilosopiyang Bikolnon? Kaya, sarong hapot an kaipuhan tawan nin doon – igwa daw kaya nin pilosopiyang Bikolnon?

           

Paglatag kan mga Kahapotan

            Kun sa prutas, potot pang marhay an pag-orolay manunungod sa pilosopiyang Bikolnon. Dipisil pa ngani an pagpaliwanag kaini sa mga akademya. Pero dai boot sabihon nagpoon sa mayo an pilosopiyang Bikolnon. Yaon na ini. Alagad dawa ini yaon dai ini marereyalisar nin maayos kun mayo nin magudak asin mabubo kaini sa dagang kina-eerokan. Nagtatalubo an sarong kaisipan kun may mga pag-iisip na man an nagtataong halaga asin oras tanganing ini mapag-adalan. Huli kaini, nakikisumaro an kagsiyasat sa kilusan o paglakaw na ini.

            Sa surat na ini, mawot ko na simbagon an mga minasunod na kahapotan:

1. Igwa daw mananggad nin pilosopiyang Bikolnon? Igwa daw pilosopiya nin buhay an mga Bikolano?
2. Pano ini makukua? Anong mga metodolohiya an pwedeng magamit sa pagsiyasat na ini? Asin sain kaya makukua an pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano?
3. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa lingwaheng Bikolnon?
4. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga literaturang Bikolnon?
5. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga kasabihang Bikolnon?
6. Anong pilosopiya nin buhay an makukua sa mga kaugalian asin mga pagtubod kan mga Bikolano?
7. Ano an relasyon kan pilosopiyang Bikolnon sa pilosopiyang Filipino asin iba pang pilosopiya sa Sirangan?
8. Ano an halaga kan pilosopiya nin buhay sa mga Bikolano o sa bilog na katawohan?

Sakop asin Limitasyon

           

Sinubli ko an mga kaisipan kan mga Pilipinong dalubguro sa pilosopiya manunungod sa pagkayaon nin pilosopiyang Filipino, alagad an pinakatinatawan doon ko igdi iyo an kaisipang Bikolnon. Pinag-adalan ko an saindang mga metodong ginamit tanganing makua man an nakatagong pilosopiyang Bikolnon partikularmente an pilosopiya nin buhay kan mga Bikolano. An kasuratan na ini nakasentro sa kaaraman kan mga Bikolano manunungod sa buhay asin pagkabuhay na iyo an minabuo kan inaaapod na pilosopiya nin buhay.

---

[1] An tataramon na pagkayaon sa siring na gamit sa itaas ginamit kan kagsiyasat bilang katumbas kan tataramon na existence. Masasabotan sa masurunod na mga pagpaliwanag, an tataramon na pagkayaon asin yaon dakulang marhay an katungdan sa pilosopiya nin mga Bikolano orog na sa gamit kaini sa pagpaliwanag ni Fr. Wilmer Joseph Tria – sarong Bikolanong dalubguro sa pilosopiya na nagtutukdo ngonyan sa Ateneo de Naga University asin sa Holy Rosary Minor Seminary sa Siyudad nin Naga.

[2] An pangaran na Platon iyo an katumbas o salin sa Pilipino kan pangaran na Plato na saro sa “dakilang tatluhan ng pilosopiyang Griyego” kaiba sinda Sokrates asin Aristoteles. Sa katotoohan makukua an salin na ini sa gibo ninda Emerita S. Quito, Romualdo Abulad, Florentino Timbreza, asin Herminia V. Reyes.  eds., Ensayklopidiya ng Pilosopiya, s.v. “Platon.”

Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano (Mga Laog)

This writing is about Bikol philosophy. It is written in Bikol dialect. Discussion on Bikol philosophy is still young. This writing aims to promote that Bikolanos have their own philosophy of life. This writing is done through extracting philosophies or notions in history, language, literary, beliefs and culture of the Bikolano.

Click the links provided below.

ENOT NA PAHINA

PAHINA NIN PAGPAPATIBAY

SERTIPIKASYON

PASASALAMAT

PAGDUSAY

PAG-OMAW

CURRICULUM VITAE

MGA LAOG

Kapitulo

I. INTRODUKSYON

Paglatag kan mga Kahapotan

Sakop asin Limitasyon

Importansya kan Pinag-aadalan

Metodo sa Paghanap nin Datos

Pagrani sa Datos

Surbey sa Katakod na Literatura

Mga Kahulugan kan mga Tataramon

II. SURBEY NIN METODOLOHIYA

An Lokal na Paghanap nin Pilosopiya

Mga Metodolohiya nin Pagsiyasat

      Kasaysayan asin Ekspiryensya sa Paliwanag ni Dy

            Vital Thought asin Reflexive Thought  

            Sa Metodolohiya ni Reyes

            Metodolohiya Sosog ki Timbreza

Paghanap nin Kahulugan

Pilosopiya sa Buhay asin Pilosopiya nin Buhay

Duwang Kalakaran Manunungod sa Artikulasyon asin

Pormalisasyon nin Pilosopiya

Lebel na Pang-Akademya asin Lebel kan Kadaklan

Sa Metedolohiya ni Quito

Paliwanag Sosog ki Quito

Lebel na Pang-Akademya asin an mga

Eskwelahang Pilosopiko sa Bikol

Lebel kan Kadaklan sa Pilosopiyang Bikolnon

Metodang Metalingwistika asin Penomenolohiya

Sosog ki Mercado

Paghahanap sa Pilosopiyang Bikolnon sa Paliwanag ni Tria

An Problema Bilang Kapinunan kan Pilosopiya

An Pagngalas, Pagduda, asin Purisaw-Isip

Metodolohiyang Iminumungkahi ni Tria

Manunungod sa Pilosopiyang Bikolnon

Paggamit kan Sadiring Lingwahe

Buod

III.  PILOSOPIYA NIN BUHAY SA LINGWAHENG BIKOLNON

An Lingwahe Bilang Burabod nin Pilosopiya

Metapisika asin Penomenolohikong Bikolnon

Yaon: Sarong Pamimilosopiyang Bikolnon

Yaon asin “Ako Buhay”

Yaon asin Uya

Yaon asin Igwa

Yaon asin Dasein

Boot sa Pilosopiyang Bikolnon

An Yaon asin an Pagkayaon nin Boot: Aspekto nin

Pagpapakatawo asin Pakikipagkapwa-Tawo

Yaon asin Boot sa Pagpapakatawo

Yaon asin Boot sa Pakikipagkapwa-tawo

Karagdagang Pag-aanalisang Metalingwistiko

Kaaraman sa Tataramon na “Gurang”

Maka-Dyos na Pananaw sa Lengwaheng Bikolnon

Kaisipang “Uragon” asin “Oragon”

Buod

IV. PILOSOPIYA NG BUHAY SA LITERATURANG BIKOLNON

An Literatura Bilang Burabod nin Pilosopiya

Balik-adal sa Epiko nin Ibálong

Natatagong Kaaraman sa mga Karakter

Si Handyóng asin an mga  Bikolano Ngonyan

An Paghanap sa Totoong Oryól

Baltóg

Bantóng

Mga Kadunungan sa Likod kan mga Halimaw Asin Hayop sa Epiko

Iba Pang Adal sa Epiko ng Ibálong

Kaisipang Bikolnon sa Pagsirang kan mga Bagay

Kaisipan sa “Sarung Banggi”

An Katukduan sa Kantang “Si Nanay, Si Tatay”

Patotodon: Taisan kan Isip kan mga Bikolano

Buod

V.  PILOSOPIYA NIN BUHAY SA MGA KASABIHANG BIKOLNON

An Kasabihan Bilang Burabod nin Pilosopiya

Mga Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano sa Kasabihang Bikolnon

Pananaw nin Panunumbalik

Kaandaman asin Pag-iingat sa Gabos na Panahon

Konsepto nin Pagtios asin Paglaom

Importansya kan Kahigosan

Kapakumbabaan sa Buhay

Buod

VI.  PILOSOPIYA NIN BUHAY SA PAGTUBOD ASIN

  KAUGALIANG BIKOLNON

An Pagtubod asin Kaugalian Bilang Burabod nin Pilosopiya

An Kaugalian nin mga Bikolano

An Relihiyon asin Pagkabuhay sa Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano

An Supernatural na Kinaban kan mga Suanoy na Bikolano

An Kristyanismo asin an Buhay Bikolnon

Nuestra Señora de Peñafrancia asin an Buhay Bikolnon

An Pilosopiya nin Buhay sa mga Tradisyonal na Kaugaliang Bikolnon

Pilosopiya nin Buhay sa “Pantomina”

An Hulugan

An Hatiran

Pintakasi asin Rito Relihiyoso sa Bikol

An Bansag

Buod

VII. BUOD, KONKLUSYON ASIN REKOMENDASYON

Buod

Konklusyon

Mga Natatanging Pilosopiya nin Buhay kan mga Bikolano

An Tolong Panahon kan Kaisipang Bikolnon

Pilosopiyang Bikolnon asin an Pilosopiyang Pilipino

Rekomendasyon

BIBLIOGRAPIYA

Mga Mayor na Pinagkuanan

Mga Pan-Sekondaryang Pinagkuanan

MGA APENDIKS

APENDIKS I:   SURAT-PERMISO

APENDIKS II:  AN TRANSKRIPSYON KAN PAKIKIPAG-ULAY

KAN KAGSIYASAT KI FR. WILWER JOSEPH TRIA

APENDIKS III: MGA LITRATO KAN INTERBYU

APENDIKS IV: AN EPIKO NIN IBÁLONG

APENDIKS V: SARIMAO

APENDIKS VI:  MGA PILING KASABIHANG BIKOLNON

MANUNUNGOD SA KARATAN NA

MAKUKUA SA PAG-ADAL NI MERCADO

BILANG KABTANG KAN KAISIPANG

PILIPINO

APENDIKS VII:  ABSTRAK